مشکلات و عوارض گوارشی بعد از پرتودرمانی + راه‌های کنترل
پرتودرمانی یا رادیوتراپی یکی از روش‌های درمانی رایج سرطان است که از پرتوهای قدرتمندی مانند اشعه ایکس، پرتوهای گاما یا ذرات الکترونیکی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌کند. این روش به تنهایی یا همراه با سایر روش‌های درمانی مانند شیمی‌درمانی و جراحی، برای درمان انواع مختلف سرطان استفاده می‌شود.
فرایند پرتودرمانی می‌تواند عوارض جانبی مختلفی به دنبال داشته باشد که فرایند درمان و بهبود بیمار را کند کرده و چالش‌هایی را در مسیر درمان ایجاد کند. یکی از این عوارض، اختلال در سیستم گوارشی در بیماران است. در ادامه مقاله به طور مفصل به عوارض این شیوه درمانی و روش‌های کنترل آن خواهیم پرداخت.
عوارض گوارشی پرتودرمانی چیست؟
اشعه‌های پرتودرمانی علاوه بر از بین بردن سلول‌های سرطانی، می‌توانند برای سلول‌های سالم مجاور نیز تهدید به حساب بیایند و عوارض مختلفی را در بدن بیمار برجای بگذارند. یکی از این عوارض، اختلال در سیستم گوارش است که شدت تأثیرات آن بسته به محل تابش و دوز دریافتی، متفاوت خواهد بود و گاه ممکن است پس از فرایند درمان نیز، در بیمار باقی بماند. (برای مطالعه بیشتر درباره مدت تاثیر عوارض پرتودرمانی، این مقاله را بخوانید.)
در ادامه به برخی از عوارض گوارشی ناشی از پرتودرمانی اشاره می‌کنیم:
- احساس تهوع و استفراغ: این دو عارضه از شایع‌ترین مشکلات گوارشی هستند که بیماران سرطانی طی دوره پرتودرمانی و یا شیمی‌درمانی تجربه می‌کنند؛ به ویژه زمانی که مناطقی مانند معده یا پانکراس تحت تابش اشعه قرار بگیرند.
- اسهال: اشعه‌درمانی ممکن است با ایجاد التهاب و آسیب به بافت‌های روده به اسهال شدید در بیمار منجر شود. احتمال این عارضه زمانی که روده‌ها در مسیر اشعه قراردارند، بیشتر خواهد بود.
- یبوست: یکی از عوارض شایع داروهای تجویز شده طی پرتودرمانی، مانند داروهای ضد تهوع، ایجاد یبوست در بیماران است. همچنین در برخی موارد، پرتودرمانی باعث کاهش حرکت روده‌ها و در نتیجه یبوست می‌شود.
- کاهش اشتها و بی‌اشتهایی: یکی از رایج‌ترین عوارض گوارشی ناشی از پرتودرمانی، التهاب دستگاه گوارش و تغییر در حس چشایی بیمار است که می‌تواند منجر به کاهش اشتها، کاهش وزن و سوء تغذیه افراد گردد. به علاوه، برخی از داروهای تجویز شده در دوره درمان نیز می‌توانند در کاهش اشتهای بیماران نقش داشته باشند. بنابراین برای مقابله با این عارضه، دستورالعمل‌های تغذیه بعد از پرتودرمانی را جدی بگیرید.
- درد معده و سوزش سر دل: التهاب معده یا تولید اسید بیش از حد می‌تواند درد معده و سوزش سر دل ایجاد کند. این مشکلات، غذا خوردن را برای بیماران دشوار کرده و ممکن است نیاز به تجویز داروهای کاهنده اسید معده وجود داشته باشد.
فاکتورهای مؤثر در ایجاد مشکلات گوارشی
عوارض گوارشی بعد از پرتودرمانی به عوامل مختلفی بستگی دارد. موقعیت و ناحیه‌ای که اشعه به آن تابیده می‌شود، می‌تواند تأثیر زیادی بر شدت اختلالات سیستم گوارش داشته باشد؛ به ویژه اگر نواحی مانند معده یا روده تحت تأثیر تابش قرار بگیرند. همچنین دوز و مدت زمان اشعه‌درمانی، از دیگر عوامل تعیین‌کننده ایجاد مشکلات گوارشی هستند؛ بالا بودن شدت و مدت تابش، آسیب بیشتری به بافت‌های سالمِ نزدیک به تومور وارد کرده و موجب عوارض گوارشی شدیدتری می‌شود.
استفاده از شیمی‌درمانی همراه با پرتودرمانی نیز می‌تواند این عوارض را تشدید کند. برخی داروهای شیمی‌درمانی خود به طور مستقیم باعث تحریک دستگاه گوارش شده و می‌توانند منجر به علائمی مانند اسهال، یبوست و تهوع شوند. علاوه بر این، سلامت کلی و شرایط پیشین بیمار، مانند داشتن سابقه بیماری‌های گوارشی، بر شدت عوارض تأثیرگذار است.
تغذیه و عادات غذایی نیز نقش مهمی در مدیریت عوارض گوارشی بعد از پرتودرمانی دارند. مصرف غذاهای تحریک‌کننده مانند غذاهای پرچرب، سرشار از فیبر یا پرادویه ممکن است مشکلات گوارشی را وخیم‌تر کنند. به علاوه، عوامل روانی مانند استرس و اضطراب نیز با ایجاد اختلال در عملکرد دستگاه گوارش به تشدید مشکلات گوارشی منجر می‌شوند.
نکاتی برای مقابله با بی‌اشتهایی
برخی از سرطان‌ها مانند سرطان معده یا لوزالمعده، خود عاملی برای ایجاد بی‌اشتهایی در بیماران هستند. بیمارانی که تحت پرتو درمانی خارجی قرارمی‌گیرند، در چند هفته اول باید حساسیت بیشتری نسبت به تغذیه و رژیم غذایی خود داشته باشند؛ بنابراین حتی در صورت بی میلی و بی اشتهایی سعی شود تا حد امکان از رسیدن مواد پروتئینی و کالری مورد نیاز بدن اطمینان حاصل گردد.
نداشتن تغذیه مناسب کاهش قدرت بدنی شما و در نتیجه تاخیر در ترمیم بافت‌های تخریب شده می‌شود. بیمارانی که برنامه تغذیه مناسب‌تری دارند و به رژیم خود پایبند هستند، فرایند درمانی راحت‌تر و سریع‌تری را طی خواهند کرد. برای افزایش اشتها توصیه می‌شود این نکات را رعایت کنید:
- قبل از وعده‌های غذایی کمی قدم بزنید.
- قانون وعده‌های غذایی را بشکنید و بدون توجه به تایم‌های تعیین شده غذایی، هر زمان احساس گرسنگی کردید، غذا میل بفرمایید.
- تغییر در شیوه تغذیه نیز می‌تواند مفید باشد؛ به جای سه وعده غذایی در طی روز برای خود وعده‌های کوچکتر و مکرر قرار دهید.
- محیط، آدم‌ها و حتی نور و صداها می‌توانند تاثیر مهمی در کم‌اشتهایی یا افزایش اشتهای شما داشته باشند. با توجه به این عوامل و شناخت از خودتان، فضای مطلوبی را برای صرف غذا فراهم کنید.
- از غذاهای متنوع استفاده کنید.
- در صورتی که احساس بی‌اشتهایی می‌کنید و حجم غذای مصرفی شما کم است، غذاهای پرکالری را در رژیم غذایی خود قرار دهید.
از بین بردن حالت تهوع بعد از پرتو درمانی
برای کاهش حالت تهوع بعد از پرتودرمانی، چندین راهکار موثر وجود دارد. ابتدا، استفاده از داروهای ضد‌تهوع می‌تواند به طور قابل توجهی به کاهش این عارضه کمک کند؛ پزشکان معمولاً این داروها را قبل از شروع جلسات پرتو درمانی تجویز می‌کنند. علاوه بر این، توصیه می‌شود در این دوران از خوردن غذاهای چرب یا سنگین پرهیز شود.
نوشیدن مایعات فراوان، به ویژه آب، به حفظ هیدراتاسیون کمک می‌کند و به نوبه خود در کاهش حالت تهوع مفید است؛ بنابراین با مصرف زیاد مایعات به حفظ سلامت دستگاه گوارشی خود کمک کنید. این راهکارها همراه با استراحت کافی و استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی مانند تنفس عمیق یا مدیتیشن، به بیماران کمک می‌کند تا عوارض جانبی پرتودرمانی را بهتر مدیریت کنند.
غذاهایی که توصیه می‌شود در پرتودرمانی از آن‌ها پرهیز شود!
علائم گوارشی بیماران بعد از پرتودرمانی رو به بهبود خواهد رفت؛ اما توصیه می‌شود در حین درمان برای تقویت قوا و همچنین تسریع بهبود وضعیت عمومی خود، به دستورالعمل‌های غذایی توجه داشته باشید. در ادامه به برخی نکات پرهیزی در تغذیه بعد از پرتودرمانی می‌پردازیم:
- از مصرف غذاهای چرب بپرهیزید! مصرف غذاهای پرچرب می‌تواند با افزایش مشکلات گوارشی، بر عملکرد پرتودرمانی تأثیر منفی بگذارد؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود غذاهای نشاسته‌ای و کم‌چرب را در رژیم غذایی خود جایگزین کنید.
- از میوه‌های ترش و خوراکی‌های اسیدی استفاده نکنید. مصرف میوه‌هایی مانند انار، لیمو، پرتقال، انگور و کیوی یا نوشیدنی‌های گازدار به دلیل داشتن خاصیت اسیدی ممکن است به تحریک دستگاه گوارشی منتج شوند و اسید معده بیشتری ایجاد کنند.
- شکلات و شیرینی‌جات را به حداقل برسانید. مصرف بیش از اندازه شکلات و شیرینی‌جات، افزایش وزن و مشکلات گوارشی را به دنبال دارد. از آنجایی که کنترل وزن در دوران درمان پرتودرمانی بسیار مهم است، توصیه می‌شود مصرف این دسته از خوراکی‌ها را به حداقل برسانید.
- غذاهای تند را از رژیم غذایی خود حذف کنید. برخی از داروهای تجویزی در فرایند رادیوتراپی طعم دهان بیماران را تغییر داده و عاملی در ایجاد بی‌اشتهایی و حالت تهوع خواهند بود. غذاهای تند و مصرف زیاد ادویه علاوه بر تشدید این طعم ناخوشایند، در برخی موارد درد شکم یا سوزش معده را نیز به دنبال دارند.
عوارض گوارشی پرتودرمانی را بشناسید و آن را کنترل کنید!
عوارض گوارشی بعد از پرتودرمانی می‌تواند در طی فرایند درمان و حتی بعد از اتمام جلسات نیز در زندگی بیمار اختلال‌آفرین باشد؛ از جمله این عوارض می‌توان به احساس تهوع، اسهال، یبوست، بی‌اشتهایی و درد و سوزش معده اشاره کرد. رعایت دقیق نکات مراقبتی در حین و بعد از درمان مانند رژیم غذایی مناسب، در کنترل شدت این عوارض بسیار موثر خواهد بود و به تسریع بهبود و درمان فرد کمک می‌کند.